Ślimaki - groźne szkodniki wielożerne

Opracowanie: doc. dr hab. Jan Kozłowski, mgr Tomasz Kałuski
Instytut Ochrony Roślin, Zakład Zoologii, Miczurina 20, 60 - 318 Poznań

WSTĘP

    Ślimaki lądowe (Gastropoda: Pulmonata: Stylommatophora) są jednymi z najbardziej rozpowszechnionych w świecie szkodników roślin. Zwierzęta te wyrządzają szkody w zbożach, rzepaku, burakach, ziemniaku, roślinach motylkowych, w warzywach, roślinach zielarskich, ozdobnych i sadowniczych. Ograniczają plon roślin, zanieczyszczają rośliny śluzem i odchodami oraz obniżają wartość dekoracyjną roślin ozdobnych. Lokalnie niszczą rośliny w 100%. W wielu krajach Europy znaczenie tych agrofagów wzrosło w ciągu ostatnich 30 lat. W ostatnim dziesięcioleciu ślimaki te stały się poważnym zagrożeniem dla roślin uprawnych w Polsce. Przyczynami wzrostu znaczenia gospodarczego tych szkodników są przede wszystkim intensyfikacja i zmiany w technologii produkcji roślinnej, na przykład stosowanie uproszczonej uprawy gleby oraz zmiany w doborze odmian roślin uprawnych. Wzmożona wymiana towarowa i wzrost importu materiału roślinnego przyczyniły się do przeniknięcia na teren Polski nowych gatunków ślimaków i do rozprzestrzenienia się gatunków rodzimych. Ślimaki nie mają wielu wrogów naturalnych i w niektórych siedliskach, takich jak ogrody przydomowe i plantacje warzyw, występują często masowo tworząc bardzo liczebne populacje.
    Podstawową, szeroko znaną w świecie metodą zwalczania tych szkodników jest stosowanie granulowanych moluskocydów, zawierających jako substancje aktywne metiokarb lub metaldehyd. Działają one odwadniająco i neurotoksycznie na ślimaki, co prowadzi do ich zabicia. Oprócz substancji aktywnych środki te zawierają atraktanty przynęcające ślimaki. Skuteczność granulowanych molyskocydów w uprawach roślin, szczególnie w wilgotnych warunkach, jest często niezadowalająca. Powodem tego jest między innymi niska ich trwałość, krótki okres przynęcania ślimaków i odstraszające działanie składników aktywnych. Ponadto metiokarb i metaldehyd mogą działać niekorzystnie na pożyteczną faunę bezkręgowców i dziko żyjące kręgowce. Pomimo tych wad, precyzyjna aplikacja tych środków chemicznych zgodnie z zaleceniami zapewnia dobrą ochronę zaatakowanych przez ślimaki roślin i zmniejsza ryzyko zatrucia organizmów pożytecznych. Drugą bardzo ważną metodą ograniczania liczebności szkodliwych ślimaków i powodowanych przez nie uszkodzeń jest stosowanie zabiegów uprawowych i agrotechnicznych. Ocenia się, że odpowiednie zabiegi wykonane w okresach przygotowania pól do siewu, siewu i prowadzenia plantacji, mogą ograniczyć liczebność ślimaków o ponad 50%.
    Od wielu lat w różnych placówkach naukowych na terenie Europy, w tym również w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu, obok badań rejestracyjnych moluskocydów, prowadzi się badania nad nowymi substancjami aktywnymi do zwalczania ślimaków i technikami ich aplikacji. Poszukiwane są zarówno naturalne substancje roślinne jak i syntetyczne związki z różnych grup chemicznych, działające na ślimaki antyfidantnie lub toksycznie. Ponadto od kilku lat, w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu, prowadzone są badania nad możliwością wykorzystania przeciwko ślimakom w rzepaku i pszenicy różnych środków ochrony roślin, związków chemicznych i ekstraktów roślinnych, stosowanych w formie zapraw nasiennych. Wyniki tych badań publikowane są w artykułach naukowych i popularno - naukowych. Pracownicy Instytutu Ochrony Roślin, w czasopismach rolniczych i ogrodniczych, przekazują bieżące informacje na temat nowych możliwości w ochronie roślin przed ślimakami.

GATUNKI ŚLIMAKÓW

Spośród kilkunastu gatunków ślimaków atakujących rośliny uprawne najgroźniejszym szkodnikiem jest pomrowik plamisty (Deroceras reticulatum) Występuje on na polach uprawnych i w ogrodach na terenie całego kraju. Lokalnie, duże szkody wyrządzają: zawleczony do Polski na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ślinik luzytański (Arion lusitanicus), oraz rodzime gatunki - ślinik wielki (Arion rufus) i ślinik zmienny (Arion distinctus). Oprócz ślimaków nagich, na plantacjach roślin uprawianych w ogrodach występują często ślimaki skorupkowe, które uszkadzają głównie warzywa, kwiaty i rośliny ozdobne.

Pomrowik plamisty - Deroceras reticulatum

Ślimak nagi o krępej budowie ciała, długości do 45 mm. W przedniej części ciała, na grzbiecie, osadzony jest płaszcz okrywający 2/5 długości ciała. Otwór oddechowy w tylnej części płaszcza. Za płaszczem występuje krótki dobrze widoczny kil. Ubarwienie ciała kremowe, słomkowe lub jasnokawowe, z ciemnobrunatnymi lub czarnymi plamami tworzącymi nieregularną siateczkę. Młode osobniki mogą być pozbawione plamek. Głowa najczęściej czarna, podeszwa kremowa. Śluz bezbarwny, osobniki podrażnione wydzielają mleczno-biały płyn. Ślimak żyje od 9-12 miesięcy. Zimują głównie jaja i młode osobniki oraz niewielka część osobników dorosłych. W ciągu życia ślimak składa do 700 jaj. Jaja są przezroczyste, wielkości 3 mm x 2,5 mm. Składane są po 10-20 sztuk w jednym złożu, w glebie, pod resztkami roślinnymi, pod kamieniami i grudami gleby. Składanie jaj odbywa się głównie latem i jesienią. Wylęganie następuje późną wiosną, jesienią i wczesną zimą. Po wylęgu wiosną, ślimaki są dorosłe jesienią i po kopulacji składają jaja, z których część wylęga się przed zimą. W ciągu roku ślimak rozwija jedno, rzadziej dwa pokolenia. Szczyt liczebności przypada pod koniec lata i jesienią, podczas wschodów rzepaku ozimego i pszenicy ozimej. Ślimak odżywia się świeżymi roślinami i resztkami roślinnymi zarówno w glebie jak i na powierzchni gleby. Zwykle pozostaje aktywny i żeruje w niskich temperaturach, do +2°C.

Ślinik luzytański - Arion lusitanicus

Ślimak nagi, długości do 120 mm podczas pełzania (osobniki dwuletnie do 150 mm). Płaszcz sięga 1/3 długości ciała, w tylnej części zaokrąglony. Otwór oddechowy w przedniej części płaszcza, wyraźnie zaznaczony. Na grzbiecie za płaszczem brak kila. Tylny koniec ciała zaokrąglony z dużym gruczołem kaudalnym. Ubarwienie osobników dorosłych jednorodne, ceglaste, pomidorowe, brązowe lub ciemno brunatne. Osobniki młode często jaśniej zabarwione. Podeszwa biaława, śluz bezbarwny.
Ślimak ma roczny cykl życiowy. Pojedyncze osobniki mogą żyć do dwóch lat. Zimują jaja, osobniki młodociane, rzadko dorosłe. Jaja składane są w glebie i na powierzchni gleby, średnio po 60 jaj w jednym złożu. Są mlecznobiałe, wielkości 4,2 mm x 3,5 mm. W ciągu życia ślimak składa około 450 jaj. Jaja składane są od połowy sierpnia do pierwszych przymrozków późną jesienią. Po złożeniu jaj większość ślimaków ginie. Przed zimą wylęga się do 30% ślimaków. Młode zimujące ślimaki wychodzą z kryjówek wczesną wiosną, przy temperaturze ponad 4°C. Wyląg większości ślimaków z zimujących jaj rozpoczyna się w połowie marca i trwa od 4 do 6 tygodni. W trzeciej dekadzie lipca pierwsze dojrzałe ślimaki przystępują do kopulacji. Okres kopulacji trwa od 1,5 do 2,5 miesiąca. Po 2 - 4 tygodniach od kopulacji ślimaki rozpoczynają składanie jaj. W sezonie wegetacyjnym występują dwa szczyty liczebności. Pierwszy, przypada w połowie maja. W okresie tym w populacji dominują młode, niedojrzałe ślimaki. Drugi liczniejszy pojaw ślimaków występuje pod koniec lata, w okresie wschodów roślin ozimych. Wysoka liczebność ślimaków utrzymuje się prawie do końca października.

SZKODLIWOŚĆ

Ślimaki atakują prawie wszystkie gatunki roślin uprawnych, jednak największe szkody obserwuje się w rzepaku ozimym, pszenicy ozimej, warzywach i kwiatach. Ślimaki uszkadzają wszystkie organy roślin, jednak najchętniej żerują na kiełkujących nasionach, siewkach i młodych liściach.
Rośliny rzepaku ozimego niszczone są głównie w pierwszych kilku dniach po wschodach. Ślimaki ścinają kolanko podliścieniowe i zjadają tkanki liścieni powodując całkowite zniszczenie siewek. W miarę rozwoju kolejnych liści właściwych wygryzane są otwory w liściach, a niektóre liście mogą być zjadane w całości. W późniejszych stadiach rozwojowych roślin uszkodzenia w postaci wygryzionych dziur w liściach są często kompensowane przez intensywny wzrost roślin.

Pszenica ozima i inne zboża (jęczmień, kukurydza) uszkadzane są głównie w stadium ziarna, zaraz po wysiewie. Ślimaki zjadają zarodki i bielmo ziarna, uniemożliwiając kiełkowanie i wschody roślin lub niszcząc kiełkujące rośliny. Duży wpływ na stopień uszkodzenia nasion pszenicy przez ślimaki ma głębokość siewu. Płytko przykryte nasiona (15-20 mm) i nasiona wysiewane w źle przygotowaną, zbryloną glebę są najliczniej i najsilniej uszkadzane. Po wschodach roślin, ślimaki żerują na siewkach i uszkadzają pierwsze liście. W miarę jak liście stają się twardsze intensywność żerowania ulega ograniczeniu. W warunkach wysokiej wilgotności powietrza i gleby ślimaki ścinają wierzchołki liści i zdrapują tkanki między nerwami powodując charakterystyczne strzępienie liści. Na niektórych roślinach zjadane są całe liście flagowe. Uszkodzenia te prowadzą do zmniejszenia powierzchni asymilacyjnej liści, zahamowania wzrostu, a niekiedy do całkowitego zniszczenia roślin i znacznego ograniczenia plonu. Podobne objawy żerowania ślimaków obserwuje się na innych gatunkach roślin jednoliściennych.
Badania prowadzone w Instytucie Ochrony Roślin w Poznaniu wykazały, że w okresie 3-4 tygodni po wysiewie nasion rzepaku ozimego, ślimaki pomrowika plamistego mogą zniszczyć 60% siewek, przy średnim nasileniu ponad 7 ślimaków na pułapkę. W tym samym okresie, 4 ślimaki na pułapkę mogą zniszczyć 40% siewek pszenicy.

Warzywa, zwłaszcza rośliny kapustne uszkadzane są przez cały okres wegetacji. Najbardziej narażone na uszkodzenia są rośliny bezpośrednio po wschodach. W tym okresie siewki większości warzyw mogą zostać zniszczone w 100%. Dotyczy to głównie roślin rosnących na brzegach plantacji, do których ślimaki migrują z kryjówek w miedzach, rowach, zaroślach itp. Drugim krytycznym terminem jest okres pełnego rozwoju liści, pod którymi ślimaki znajdują doskonałe kryjówki i sprzyjające warunki do rozwoju. Do najsilniej uszkadzanych należą: ziemniak, słonecznik, marchew, pietruszka, sałata, kapusta, burak i fasola. Na warzywach korzeniowych oprócz liści ślimaki bardzo chętnie atakują podziemne części roślin. W bulwach ziemniaka, korzeniach buraka, marchwi i pietruszki wyjadają otwory i drążą kanały, które często są wykorzystywane jako kryjówki. Uszkodzone przez ślimaki rośliny są osłabione i podatne na zaatakowanie przez choroby grzybowe i bakteryjne. Rośliny strączkowe uszkadzane są we wszystkich fazach rozwoju, głównie w stadium siewek. Z roślin sadowniczych najczęściej uszkadzane są truskawka i malina. Ponadto ślimaki bardzo chętnie atakują byliny i kwiaty oraz niektóre uprawiane i dziko rosnące rośliny zielarskie.

OCENA ZAGROŻENIA ROŚLIN

Ocena zagrożenia roślin przez ślimaki obejmuje ustalenie nasilenia występowania ślimaków i określenie stopnia uszkodzenia roślin.
Obserwacje zagęszczenia ślimaków prowadzi się od zbioru przedplonu do fazy rozwojowej 3-4 liści. Dla celów monitorigu stosuje się pułapki do odłowu ślimaków, które dostarczają danych odnośnie ich liczebności i stopnia aktywności powierzchniowej. Pułapki (specjalistyczne folie diagnostyczne, podstawki pod doniczki, płyty pilśniowe, deski, dachówki itp.) z przynętami w postaci części świeżych warzyw lub granulek moluskocydów, umieszcza się losowo w różnych miejscach plantacji. W uprawach roślin rolniczych należy zastosować co najmniej 10 pułapek na 1 ha. Umieszczenie większej liczby pułapek pozwala na określenie ognisk występowania ślimaków, co w znacznym stopniu ułatwia wyznaczenie miejsc aplikacji moluskocydów. Pułapki sprawdza się 2-3 razy w tygodniu.

Stopień uszkodzenia roślin ustala się na podstawie obserwacji liczby uszkodzonych roślin i procentu ich uszkodzenia. Dla zbóż ocenia się uszkodzenia ziarniaków i siewek, a dla pozostałych roślin uszkodzenia siewek i roślin w późniejszych fazach rozwojowych. Na monitorowanej plantacji, w losowo wyznaczonych 10 -15 punktach obserwuje się: 50 ziarniaków zbóż, 20 siewek w fazie liścieni lub 10 roślin w fazie od 1 do 4 liści.

PROGI SZKODLIWOŚCI I TERMINY ZWALCZANIA

Krytycznym okresem, w którym rośliny są najbardziej narażone na uszkodzenia przez ślimaki jest u zbóż faza ziarniaków i kiełkowania, a u roślin dwuliściennych faza liścieni. Drugim ważnym okresem są fazy rozwojowe od 1 do 4 liści. Dla tych okresów wyznaczono następujące progi szkodliwości:

bezpośrednio po siewie oraz w okresie wschodów

2-3 ślimaki średnio na pułapkę
zniszczenie 5% ziarniaków lub siewek

w fazie 1-4 liści i w fazach późniejszych

4 lub więcej ślimaków średnio na pułapkę
zniszczenie 10% roślin w stopniu silnym

Zabiegi zwalczania ślimaków moluskocydami wykonuje się po stwierdzeniu progowej liczby ślimaków lub progowych uszkodzeń roślin. W zbożach zabiegi chemicznego zwalczania powinny być przeprowadzone bezpośrednio po wysiewie nasion. W innych roślinach uprawnych (rzepak, warzywa, rośliny ozdobne) należy je wykonać przed wschodami lub w fazie rozwoju pierwszych liści. Zabiegi chemicznego zwalczania można wykonać także w późniejszych fazach rozwojowych roślin, po stwierdzeniu przekroczenia progów szkodliwości.

ZAPOBIEGANIE I ZWALCZANIE

Zabiegi uprawowe i agrotechniczne
Do najważniejszych zabiegów ograniczających liczebność populacji ślimaków i uszkodzeń roślin należą:

usuwanie resztek roślinnych z pól po zbiorach
usuwanie chwastów z plantacji, częste koszenie miedz i rowów
dokładne wykonanie podorywek, uprawek i orki siewnej
bronowanie i wałowanie gleby
rotacja roślin uprawnych w zmianowaniu i dobór mniej wrażliwych odmian
wczesny i głęboki siew oraz duży rozstaw roślin

    Ślimaki można niszczyć mechanicznie wykonując bronowanie lub wałowanie gleby lub pośrednio poprzez usuwanie kryjówek i źródeł pokarmu. Dobrze odchwaszczona i ugnieciona po głębokiej orce gleba nie sprzyja rozwojowi ślimaków. W płodozmianie zaleca się uprawę roślin zapewniających dłuższy okres odłogowania pól. Na polach zagrożonych przez ślimaki należy unikać uprawy uproszczonej. Dobór szybko kiełkujących odmian roślin uprawnych, wpływa na zmniejszenie szkód powodowanych przez ślimaki, poprzez skrócenie czasu rozwoju najbardziej wrażliwych na uszkodzenia stadiów rozwojowych roślin. Wszystkie zabiegi agrotechniczne stymulujące wzrost roślin podczas wschodów i wczesnych stadiów rozwojowych oraz zapewniające dobrą kondycję roślin, ograniczają uszkodzenia powodowane przez ślimaki.

Zabiegi chemicznego zwalczania
    Zabiegi chemicznego zwalczania ślimaków wykonuje się stosując jeden z sześciu zarejestrowanych środków ochrony roślin (tab. 1). Większość z nich to moluskocydy produkowane w formie granulowanych przynęt. Substancje aktywne moluskocydów, metiokarb lub metaldehyd, działają na ślimaki żołądkowo i kontaktowo. Dla metiokarbu obowiązuje 14-dniowa karencja. Moluskocydy można stosować rzutowo na całej plantacji lub w wyznaczonych ogniskach występowania ślimaków, nie częściej niż 1-2 razy w sezonie. Zbiegi należy wykonać wieczorem, przed ciepłą wilgotną nocą i bezdeszczowym słonecznym dniem.

    Najlepsze wyniki w ochronie roślin przed ślimakami uzyskuje się stosując wszystkie dostępne zabiegi uprawowe, agrotechniczne i chemiczne. Podstawą ich prawidłowego przeprowadzenia jest szczegółowa prognoza pojawu i występowania ślimaków oraz właściwa ocena zagrożenia roślin.

początek...

Tabela 1. Wykaz zalecanych środków ochrony roślin do zwalczania ślimaków w uprawach roślin

Nazwa środka	Uprawy	Dawka w kg/ha	Dawka w g/10 m²
MESUROL ALIMAX 02 RB (metiokarb – 2%)	rzepak ozimy, rzepak jary, zboża, kukurydza, warzywa w gruncie	5	5
MESUROL ALIMAX 02 RB (metiokarb – 2%)	sałata i rośliny ozdobne pod osłonami	-	5
MESUROL SCHNECKENKORN 04 GB (metiokarb – 4%)	rośliny rolnicze, warzywne i ozdobne w gruncie	3	-
MESUROL SCHNECKENKORN 04 GB (metiokarb – 4%)	sałata i rośliny ozdobne pod osłonami	-	3
ŚLIMAK – STOP 47 FG (potas w formie siarczanowej i chlorkowej - 47 %)	rośliny warzywne w ogrodach działkowych i przydomowych	-	250-560
ŚLIMAKOL 06 GB (metaldehyd – 6%)	rzepak ozimy, pszenica ozima	8	-
ŚLIMAKOL 06 GB (metaldehyd – 6%)	sałata, rośliny ozdobne w gruncie i pod osłonami	-	8
ŚLIMAX 04 GB (metaldehyd – 4%)	rośliny rolnicze	4	-
ŚLIMAX 04 GB (metaldehyd – 4%)	rośliny kapustne, chrzan, sałata, ogrody działkowe i przydomowe, rośliny ozdobne w gruncie i pod osłonami	-	5-8
ANTY – ŚLIMAK SPIESS 04 GB (metaldehyd – 4%)	rzepak ozimy, zboża jare	4	-
ANTY – ŚLIMAK SPIESS 04 GB (metaldehyd – 4%)	rośliny kapustne, sałata, rośliny ozdobne w gruncie i pod osłonami	-	8

Dane zebrane w tabeli mają charakter informacyjny, szczegółowe informacje można znaleźć w etykietach – instrukcjach stosowania środków i w zaleceniach IOR w Poznaniu